Barok

Dowiesz się, jakimi konwencjami posługiwała się sztuka i literatura barokowa, co to jest kartezjanizm, jansenizm, mistycyzm, jak powstała opera, kto powiedział „myślę, więc jestem”, czym zasłynęła kontrreformacja. Będzie też o sarmatyzmie, paradoksach, antytezach, metaforach, symbolach i alegorii.

Barok to epoka pełna kontrastów, ekstrawagancji, przesady, absurdalności
i nieforemności. Epoka, która wprowadza do kultury europejskiej kult wyobraźni. Celem sztuki i literatury staje się zadziwienie odbiorcy, wywołanie silnych emocji, uwypuklenie sprzeczności, paradoksów, przekroczenie granic konwencji. Człowiek baroku oczekuje silnych bodźców, nie zadowala go umiarkowanie, środek, dostosowanie się do obowiązujących wzorów.Podobno słowo barok wywodzi się od portugalskiej nazwy perły o nieregularnych kształtach i kiedyś było określeniem pejoratywnym (negatywnym). Z perspektywy wieków wydaje się raczej, że barok jest synonimem przepychu, bogactwa, blasku, odwagi w przekraczaniu granic i barier.

W baroku rozwija się równolegle kilka koncepcji filozoficznych. Najsłynniejszą z nich jest kartezjanizm, którego nazwa pochodzi od nazwiska francuskiego filozofa i matematyka Rene Descartesa. Myślą przewodnią kartezjanizmu jest dualizm, czyli przekonanie, że na świecie istnieją dwie przeciwstawne sobie siły: umysł i materia, dusza i ciało. Kartezjusz postuluje, by poznanie świata oprzeć na myśli. W wątpliwość poddaje natomiast to, co rejestrują zmysły, może to być bowiem ułuda i majaki. Kartezjusz jest autorem słynnej sentencji „myślę, więc jestem”. Na uwagę zasługuje też inspirujący literaturę i sztukę mistycyzm barokowy. Aby poznać Boga, człowiek powinien wejść w stan ekstazy. To ponadzmysłowe doświadczenie, uniesienie religijne dostępne jest tylko wybranym, tym którzy prowadzili cnotliwe, pobożne życie. Mistycyzm ma swoje źródła w średniowiecznej filozofii świętego Augustyna. Do augustynizmu nawiązuje też jansenizm ostatecznie potępiony przez Kościół katolicki. Jansenizm akcentuje wrodzone zepsucie człowieka. Zdaniem zwolenników teorii do zbawienia wystarcza człowiekowi łaska boska, co niebezpiecznie zbliża system do kalwińskiej teorii predestynacji, czyli przeznaczenia. Z jansenizmem związane są surowe normy moralne, nakazy ascezy, unikanie przyjemności zwłaszcza seksualnej, także w życiu małżeńskim. O potępieniu teorii decyduje to, że głosi wyższość skruchy i szczerego żalu za grzechy nad ubieganiem się o odpuszczenie przewinień z powodów innych niż miłość do Boga. Sprzeciwia się więc spowiedzi, jest przeciwna kultowi świętych, postuluje rzadkie, poprzedzone długimi przygotowaniami przystępowanie do komunii.

Barok to czas inspirujących kontrastów w sposobie myślenia. To właśnie w tej epoce wynaleziono mikroskop, teleskop, termometr rtęciowy. W baroku Izaak Newton formułuje prawo powszechnego ciążenia, trzy zasady dynamiki, a kilkadziesiąt lat wcześniej Mikołaj Kopernik ogłasza swoje dzieło „O obrotach sfer niebieskich”, w którym udowadnia, że to ziemia krąży wokół słońca a nie odwrotnie. Na szczęście Kopernik mieszka w Polsce
a nie we Włoszech nie musi więc odwoływać swojego odkrycia jak Galileusz. Inny włoski myśliciel Giordano Bruno zostaje spalony na stosie za swoje przekonania. XVII wiek to czas wojen religijnych, kontrreformacji, płonących stosów.

Kontrreformacja to ruch odnowy w kościele katolickim, którego celem było odzyskanie pozycji i wpływów utraconych na skutek wystąpienia Marcina Lutra i innych reformatorów. Wynikiem podjętych przez Watykan działań jest prześladowanie innowierców w krajach, w których panują katoliccy władcy i wojny wyznaniowe np. w krajach niemieckich. W 1563 roku Sobór Trydencki przyjmuje uchwałę o sztuce sakralnej i świętych wizerunkach, a także dokonuje spisu ksiąg zakazanych. Za przeczytanie zakazanej książki grozi ekskomunika, za napisanie książki niezgodnej z dogmatami przyjętymi przez Watykan grozi spalenie na stosie. Wprowadzone restrykcje i ograniczenia odbijają się na sztuce nie tylko sakralnej. Ówcześni katolicy wierzą głęboko, że można zakazać czytania, myślenia, tworzenia niezgodnego z przyjętymi dogmatami. No i o dziwo, okazuje się, że można. Są tacy, którzy za zaszczyt poczytują sobie tępienie wszelkiej wolnej myśli. Chwała im za uratowanie tysięcy dusz przed wiecznym potępieniem!

Polska staje się przystanią dla innowierców, co nie oznacza, że wyróżnia się spokojem na tle pogrążonej w wojnach Europy. Rzeczpospolitą paraliżują wojny z kozakami, potop szwedzki, najazd moskiewski, napaści tatarskie i zagrożenie tureckie. Demokracja szlachecka ogranicza kompetencje króla, magnateria kieruje się głównie własnymi interesami, kraj pogrąża się w chaosie.

W XVII wieku maleje rola mieszczaństwa, chłopi są coraz bardziej uciskani a stan szlachecki jest bardzo rozwarstwiony. Na górze tego stanu znajduje się wspomniana magnateria, na dole szlachta bezrolna. Potężne dwory magnackie są zwykle powiązane z zagranicą, wzorują się na zagranicznej modzie od pewnego czasu francuskiej. Ten dworski styl znajduje odzwierciedlanie w wyrafinowanej sztuce i literaturze epoki.

Równolegle rozwija się ziemiański, sarmacki wzór kultury. Szlachta wierzy zgodnie, że w prostej linii wywodzi się od słynących z męstwa starożytnych Sarmatów. Jest przekonana o militarnej potędze Rzeczpospolitej, która wynika ze świetności polskiego ustroju – monarchii ograniczonej przywilejami szlachty. Kultura ziemiańska, sarmacka czerpie z tradycji renesansowych udziwnionych zgodnie z duchem epoki. Mamy więc nawiązania do „wsi spokojnej i wesołej”, kultury ludowej, ludowych obrzędów i obyczajów, swojskości, kultu pamiątek, prostego rozumienia patriotyzmu utożsamiającego dobro ojczyzny z dobrem szlachty. Są w sarmatyzmie też elementy niechęci i pogardy wobec tego, co obce, nowe, wyrafinowane, skomplikowane intelektualnie, nieszlacheckie.

Dzieła sztuki barokowej są zachwycające: malarstwo, rzeźba. W muzyce królują Vivaldi i Bach. Literatura wymaga od czytelnika samozaparcia. Nie jest łatwo przeczytać 150 propozycji alternatywnych do wyznania „podobasz mi się”, ani dopatrzyć sensu w siedmio-wersowym zdaniu wielokrotnie złożonym, upiększonym wyrazami pochodzenia obcego, często łacińskiego, zwanych makaronizmami przez współczesnych nam badaczy literatury barokowej, zafascynowanych niebywałą wyobraźnią i skłonnością ludzi baroku do tworzenia skomplikowanych konstrukcji językowych i wykorzystywaniem wyszukanych figur stylistycznych symboli, alegorii, metafor, antytez i paradoksów, których odczytanie i zinterpretowanie wrażliwość licealisty niezmiernie wzbogaci. Jeśli kiedykolwiek zauważysz, że w kilku zdaniach udało się zawrzeć istotę rzeczy, ale wiesz, że nauczyciel życzyłby sobie, by wypracowanie było dłuższe, korzystaj z pomysłów barokowych na kwiecistość wypowiedzi.

Wracamy do sztuki. Obejrzyj koniecznie obrazy flamandzkiego malarza Petera Rubensa. Zwróć uwagę, w jaki sposób oddaje piękno kobiecego ciała w scenach religijnych, mitologicznych i miłosnych. Dzieła malarza charakteryzuje miękkość, blask, bujność kształtów, ruch ciał, przepych barw.

Warto przyjrzeć się rzeźbom i architekturze Giovaniego Lorenza Berniniego, które cechuje dążenie do okazałości, dynamizmu i ekspresji, znakomite wyczucie formy, proporcji i perspektywy, perfekcyjne operowanie formami klasycznymi. Ekstaza św. Teresy, Fontanna Trytona w Rzymie, Fontanna del Mor , popiersie Ludwika XIV to dzieła nieokiełznanej wyobraźni i mistrzowskich umiejętności. Zjawiskowe. To do dzieł baroku nawiązuje popularne powiedzenie „ gołych aniołków”.

Dążenie do syntezy sztuk objawiło się najsilniej w operze. Oszałamiające przepychem widowiska muzyczne fantastycznie trafiły w gust ówczesnej publiczności. Ogromna aparatura do wywoływania efektów specjalnych: pożarów, wzburzonych fal morskich, unoszenie się bohaterów w powietrzu, zapadnie, w połączeniu z przerysowaną gestykulacją aktorów ubranych w widowiskowe kostiumy, poruszających się w sztuczny sposób, ale zgodnie z barokowa konwencją, sprawiały chyba silniejsze wrażenie niż koncerty Lady Gagi. W Polsce operę propagował król Władysław IV.

Nawiązania do baroku znajdziesz w twórczości wielu współczesnych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, a przede wszystkim w sztuce estradowej (tej, co lubi, żeby było
„na bogato”).

Sprawdź, czy zapamiętałeś?

Zobacz teledysk Bad Romance wspomnianej Lady Gagi i wyszukaj w nim elementy nawiązujące do baroku.