Jan Chryzostom Pasek, "Pamiętniki"

czyli wszystko, co napiszesz może być użyte przeciwko tobie. Dowiesz się, jakimi wartościami kierował się w życiu szlachcic polski w XVII wieku.

Dowiesz się, jakimi wartościami kierował się w życiu szlachcic polski w XVII wieku, czym się różni pamiętnik od dziennika i autobiografii, jakie cechy charakteryzowały polszczyznę w baroku. Poznasz termin narrator, makaronizm a przede wszystkim treść najpopularniejszego utworu kultury sarmackiej.

Jan Chryzostom Pasek na stronach swojego „Pamiętnika” barwnie opisuje epokę, w której przyszło mu żyć. Z temperamentem i prawdziwym talentem szlachcic opowiada o zamiłowaniu do przygód i złota, skłonności do zabawy i hulanek, przywiązaniu do religii i walorów Rzeczpospolitej szlacheckiej. Poznajemy człowieka z krwi i kości, jego system wartości, poczucie humoru, wady i przywary. To właśnie szczerość „Pamiętnika” i pęknięcia wizerunku sprawiają, że utwór czyta się dziś z zainteresowaniem i przyjemnością. Nie nudzi dydaktyzmem i schematycznością. Podobno „Pamiętniki” Paska były ulubioną XVII-wieczną lekturą Henryka Sienkiewicza, który znalazł w niej inspirację do swojej „Trylogii”.

Zacznijmy od gatunku. Pamiętnik był popularną formą literacką w baroku. To napisana prozą relacja o wydarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź świadkiem. Wydarzenia w pamiętniku opisywane są z pewnego dystansu czasowego, w przeciwieństwie do dziennika, w którym relacjonuje się je na bieżąco. Pamiętnik skupia się na wydarzeniach zewnętrznych, nie na przeżyciach wewnętrznych czy emocjach narratora i to odróżnia go od autobiografii. Analizując pamiętniki pamiętaj, że masz do czynienia z literaturą, warto więc odróżnić autora od narratora, czyli osoby, która opowiada o wydarzeniach. Unikniesz dzięki temu rozczarowań, jeśli odkryjesz nieścisłości między relacją Paska a wydarzeniami historycznymi, czy niezgodności biograficzne. Pamiętniki są dziełem literackim chociaż osadzonym w realiach historycznych.

„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska dzielą się na dwie części, tak jak losy narratora. Pierwsza część opowiada o wydarzeniach wojennych, druga opisuje życie ziemiańskie. Utwór uznawany jest za dokument mentalności siedemnastowiecznego szlachcica. Pisząc o latach służby żołnierskiej, narrator podkreśla swój patriotyzm, oddanie sprawom ojczyzny, zasługi. Wspomina o przyjacielskich relacjach z przełożonymi i podwładnymi, podkreśla wartość przyjaźni, koleżeństwa. Zwierzenia nie ograniczają się jedynie do wyświechtanych frazesów o obowiązku i honorze. Narrator wspomina również o własnej ambicji i żądzy zysku, łupach, które także motywowały go do służby wojskowej. To te właśnie wyznania, rzucone mimochodem uwagi sprawiają, że „Pamiętniki” odbierane są jako autentyczne i prawdziwe. Poznajemy szlachcica o usposobieniu, które śmiało nazwać można awanturniczym, niefrasobliwym, ze skłonnością do zabawy (zamiast doręczyć listy królewskie hetmanowi Czarneckiemu, hula przez 2 tygodnie), ale także ciekawego świata i ludzi, świetnego obserwatora obyczajów, czemu dał dowód opisując wyprawę do Danii. Z drugiej strony wojenne doświadczenia i okropności stępiają jego wrażliwość i pozwalają np. uczestniczyć w sporze, kto zetnie głowę pojmanego oficera. W „Pamiętnikach” opisywane jest życie szlachcica żyjącego w Polsce w XVII wieku, a nie wydumanego bohatera eposu rycerskiego.

Po odejściu ze służby, Pasek zgodnie z sarmackim ideałem, osiada na wsi. Jego życie koncentruje się na zapewnieniu sobie dobrobytu i warunków dostatniego życia. Silnie utożsamia się ze swoim stanem. W szlachcie widzi jedyną godną przedstawicielkę narodu. Chłopów w swoim majątku traktuje źle, brutalnie karze, głodzi, katuje, więzi. Dla reprezentantów swojego stanu jest świetnym kompanem do zabawy, gościnnym gospodarzem, dobrodusznym przyjacielem. Stosunek do religii jest odzwierciedleniem religijności epoki. Przypomnijmy to czas kontrreformacji, wojen religijnych, płonących stosów, na których giną niepokorni ludzie nauki i sztuki, wystawnych, pełnych przepychu obrzędów religijnych. Jest zatem narrator osobą głęboko religijną. Często i chętnie oddaje się w opiekę Matce Bożej i aniołom. Posłusznie pości, kiedy trzeba, ale z mniejszą chęcią udziela jałmużny. Wobec słabszych jest okrutny i bezlitosny. W jednym z bardziej przejmujący fragmentów dzieła opowiada o tym, jak służy do mszy mając na rękach krew wrogów (dosłownie). Chełpi się tym, że ksiądz, który prowadzi nabożeństwo usprawiedliwia go stwierdzeniem, że Bóg nie brzydzi się krwią nieprzyjaciół, która została przelana w jego imię. Jest też narrator człowiekiem przesądnym. Wierzy, że brak potomstwa to wynik uroku rzuconego na jego prawie pięćdziesięcioletnią żonę.

Wielu doskonale wyedukowanych czytelników „Pamiętników” zarzuca Paskowi brak wykształcenia, ciasne horyzonty myślowe, pozory obycia i erudycji, a przede wszystkim wysoką niczym nieuzasadnioną samoocenę, bijącą w oczy z każdej strony dzieła. Tymczasem ten prosty szlachcic dokonał mistrzowskiego wyboru opisywanych wydarzeń zarówno historycznych, jak i codziennych. Pisze o nich barwnym, pełnym ekspresji językiem, używa dosadnego, dobitnego słownictwa. Śmiało wprowadza przysłowia, dygresje, anegdoty, żart i rubaszny humor. Bez kompleksów używa wyrazów obcych (makaronizmów): łacińskich, włoskich francuskich, niemieckich, tureckich, niczym wytrawy współczesny biznesman angielskiego. Zgodnie z konwencją epoki „Pamiętniki” pisane są długimi wielokrotnie złożonymi zdaniami. Narrator wyolbrzymia znaczenie wydarzeń, które opisuje i swoich zasług. Najbardziej przykuwające uwagę fragmenty prozy mają postać gawędy. Obok nich pojawiają się mowy, listy, poezja. Ponieważ nie można być mistrzem we wszystkim, te ostatnie formy są mniej udane.

Sprawdź, czy zapamiętałeś. Odpowiedz na pytanie.

Do jakiego nurtu kultury należą „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska.

Odpowiedź: „Pamiętniki” Paska należą do sarmackiego nurtu literatury.

Które z podanych niżej określeń nie pasuje do portretu XVII-wiecznego sarmaty:
umiłowanie ojczyzny, Boga i wolności, prawość, szczerość, odwaga, gościnność, dobroduszność, wymowność, platoniczna miłość do kobiety.

Odpowiedź: platoniczna miłość do kobiety nie pasuje do portretu XVII sarmaty.