Oświecenie

Dowiesz się, jakie prądy filozoficzne dominowały w oświeceniu, kiedy powstała pierwsza encyklopedia na świecie i pierwsza świecka szkoła w Polsce. Poznasz terminy: racjonalizm, empiryzm, utylitaryzm, sensualizm, sentymentalizm, klasycyzm, rokoko.

Rozum to słowo klucz do epoki zwanej oświeceniem. Nie „Biblia”, nie filozoficzna spuścizna antyku, ale rozum jest głównym narzędziem do zrozumienia i opisania świata. Ludzie oświecenia krytycznie podchodzą do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Nie uznają autorytetów, krytykują instytucje społeczne i polityczne. Wierzą, że porządek świata jest racjonalny, a człowiek kierując się rozumem ma możliwość poznania praw rządzących przyrodą i społeczeństwem. Obok racjonalizmu, wielu zwolenników zyskuje też empiryzm, który podkreśla rolę doświadczenia w procesie poznawania. Kiedy człowiek się rodzi, nie ma wiedzy wrodzonej, jest jak niezapisana tablica. Dopiero z czasem, poprzez kolejne doświadczenia nabywa wiedzę. Sensualizm dodaje, że podstawę do działań umysłu stanowią wrażenia dostarczane przez zmysły. Wymienione koncepcje filozoficzne stanowią doskonałą platformę do rozwoju nauki i techniki, dokonania przełomowych odkryć. Ludzie oświecenia uważają, że wiedza powinna mieć funkcje utylitarne, co znaczy, że powinna dać się wykorzystać w praktyce. Stąd ogromna rola edukacji i wychowania w tej epoce.

Równolegle, w opozycji do wcześniej wymienionych systemów, wielu zwolenników zyskuje koncepcja J. J. Rousseau, tzw. sentymentalizm, zgodnie z którą człowiek jest z natury dobry, ale proces wychowania w społeczeństwie z czasem niszczy, demoralizuje tę jego prawdziwą naturę.

Idee oświecenia zdobywają popularność w całej Europie, jednak centrum ówczesnego świata znajduje się w Paryżu. Język francuski dominuje w rozmowach ówczesnej elity intelektualnej i towarzyskiej. To właśnie we Francji opracowana zostaje pierwsza encyklopedia, która stanowi podsumowanie ówczesnego stanu wiedzy. Wyraża także sprzeciw autorów wobec różnorakich form ucisku, więzienia, cenzury, tyranii, zaściankowości i przesądom. Krytyczny stosunek wobec istniejących instytucji społecznych najbardziej dramatyczną formę przybiera właśnie we Francji, gdzie w roku 1789 pod hasłem „równość, wolność, braterstwo albo śmierć” wybucha Rewolucja Francuska, która zamyka okres oświecenia w tym kraju i ostatecznie kładzie kres feudalizmowi. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela zrównuje w prawach wszystkie stany. W tym czasie za oceanem kolonie angielskie wybijają się na niepodległość tworząc Stany Zjednoczone Ameryki.

Także w Polsce wiele się zmienia. Najważniejszą sprawą jest naprawa Rzeczpospolitej. Przeciwnie niż w zachodnich monarchiach absolutnych, w Polsce chodzi o wzmocnienie władzy. Siłą społeczną forsującą zmiany nie jest mieszczaństwo jak we Francji, ale szlachta i wykształceni przedstawiciele duchowieństwa. Powstaje szereg instytucji naukowych i kulturalnych, których celem jest krzewienie oświaty i postaw obywatelskich. Powstanie pijarskiego Collegium Nobilium rozpoczyna reformę szkolnictwa. Z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego utworzono Szkołę Rycerską, pierwszą świecką szkołę w historii Polski. Powołana zostaje Komisja Edukacji Narodowej, która dysponując majątkiem skasowanego przez papieża zakonu jezuickiego, kieruje pracami związanymi w reformą szkolnictwo. Towarzystwo Ksiąg Elementarnych przygotowuje podręczniki szkolne zgodne ze zreformowanym programem nauczania. Na bazie zbiorów braci Załuskich powstaje pierwsza publiczna biblioteka. „Monitor” to tytuł popularnej gazety, która ukazuje się 2 razy w tygodniu. Wraz z nią pojawiają się na polskim gruncie gatunki publicystyczne: eseje, reportaże, felietony, listy do redakcji i odpowiedzi na nie.; Z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego powstaje pierwszy w Polsce stały teatr. Najdonioślejszym wydarzeniem epoki oświecenia w Polsce jest uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1891 roku. Dokument znosi liberum veto, wprowadza dziedziczność tronu, nadaje prawa mieszczanom i bierze w obronę chłopów.

W literaturze i sztuce oświecenia dominują trzy główne prądy.
Klasycyzm, którego najpełniejszym przykładem jest Wersal, wzoruje się na antycznych budowlach greckich i rzymskich, dąży do harmonii, zrównoważonej kompozycji, symetrii, oszczędnie stosuje zdobnictwo. Literatura realizuje cele społeczne, kładzie nacisk na zadania dydaktyczne, propaguje najważniejsze idee epoki: racjonalizm, empiryzm, sensualizm.
Rokoko dominuje w sztuce kierowanej do wyrafinowanego, subtelnego odbiorcy, który oczekuje rozrywki. Najważniejszą wartością jest piękno i przyjemność obcowania z dziełami sztuki. W stylu rokoko pisane są niewielkie wiersze, buduje się małe formy architektoniczne. To styl elementów dekoracyjnych, porcelany, miniatur malarskich. Ulubiony motyw muszla.
Sentymentalizm kładzie nacisk na pokazanie życia wewnętrznego człowieka, przeżyć psychicznych, emocji. Dobro widzi w tym, co naturalne, zło jest produktem cywilizacji. Bohater sentymentalny poszukuje utraconego szczęścia i wolności, kieruje się głosem serca, żyje na łonie przyrody, albo przynajmniej w zgodzie z naturą. Utwory sentymentalne są proste, przepełnione pozytywnymi uczuciami, czerpią inspiracje z folkloru. Ulubionym gatunkiem poetów sentymentalnych jest sielanka. Z czasem prezentowane w literaturze uczucia i przeżycia bohaterów przybiorą na sile. Tylko krok do kolejnej epoki zbuntowanego romantyzmu.