"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza poemat heroikomiczny czy epopeja?

Poznasz cechy charakterystyczne dwóch gatunków literackich: epopei i poematu heroikomicznego. Dowiesz się, które z nich dominują w dziele Mickiewicza.

Epos inaczej epopeja to rozbudowany utwór poetycki, rzadziej pisany prozą, przedstawiający losy bohaterów na tle ważnych momentów historycznych. Wydarzenia w eposie rozgrywają się równolegle w świecie rzeczywistym i boskim. Opowiada o nich wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny narrator. Klasyczne eposy mówią o dokonaniach herosów, władców, rycerzy, opisują także elementy rytuałów religijnych, wartości danej społeczności, zasady moralne, którymi się kieruje, obyczajowość i język. Poważna tematyka utworów narzuca odpowiedni styl języka. Eposy pisane są podniosłym stylem. Charakterystyczne są dla nich takie środki artystyczne jak: kwieciste porównania, zwane homeryckimi i apostrofy, czyli bezpośrednie zwroty do bóstwa, pojęcia. Często te ostatnie są także bardzo rozbudowane. Wówczas nazywamy je inwokacjami. Warto wspomnieć o wersyfikacji. Eposy są melodyjne. Długie kilkunastozgłoskowe wersy kończą się rymami dokładnymi. Rytmiczność podkreślana jest przez średniówkę, czyli stały przedział intonacyjny. W momentach dramatycznych stosowana jest przerzutnia.

W poemacie heroikomicznym natomiast autor podniosłym stylem wypowiedzi mówi o błahych, pospolitych wydarzeniach. To zestawienie tworzy komiczny efekt. Celem poematu heroikomicznego jest jednak nie tyle wskazanie ograniczeń gatunku literackiego, co ośmieszenie wad, przywar, słabostek bohaterów.

Zastanówmy się zatem nad „Panem Tadeuszem”.
Tytuł dzieła brzmi dostojnie i nawiązuje do języka czasów sarmackich, czasów największej świetności Rzeczpospolitej: „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem”. Utwór rozpoczyna rozbudowana apostrofa, czyli inwokacja do ojczyzny, kraju lat dziecinnych. Po niej autor wprowadza kolejną apostrofę do Matki Bożej. Mistrzowski trzynastozgłoskowiec nie pozostawia cienia wątpliwości, że oto mamy do czynienia z poważnym dziełem. Dalej opis dworu iskrzący się wyszukanymi epitetami, przywołanie tradycji patriotycznych, lista narodowych bohaterów. I kiedy czytelnik powoli zaczyna się zniechęcać tą podniosłością, Mickiewicz zaczyna opisywać postaci, przedstawiać je w działaniu. Tytułowy bohater, choć przystojny, waleczny i honorowy, intelektem nie grzeszy. Postaci kobiece, to nie żadne heroiny o urodzie i wdzięku rzucającym rycerzy na kolana tylko gęsiarka i nie pierwszej młodości dama gotowa na wszystko, byle wydać się za mąż. Na kartach książki pojawiają się m.in.: skostniały w poglądach przedstawiciel bogatej szlachty (Podkomorzy), niespełniony artysta (Hrabia), politykujący Ksiądz, który w habicie pokutuje za zabicie dygnitarza i chce szybko ożenić syna, nieznośnie nudzący gawędziarz polujący na muchy (Wojski), ziejący umiarkowaną nienawiścią Klucznik zawadiaka, kłótliwi myśliwi spierający się o zająca (Rejent i Asesor), skorzy do kufla okrutni wojownicy dokonujący rzezi w kurniku (szlachta zaściankowa). Postaci w utworze są zredukowane do jednej dominującej cechy, wyjaskrawione, karykaturalne, chociaż opisane z widoczną sympatią. Mieszkańcy i goście Soplicowa jedzą, piją, polują, spacerują po lesie i rozmawiają o wolności. Żadnych bohaterskich czynów. Zajazd raczej śmieszy niż przeraża, a jeśli przeraża to głupotą uczestników. Opis bitwy lekki, lżejszy niż opis kłótni kochanków.Co prawda, co jakiś czas narrator wtrąca epitet „ostatni”, dając czytelnikowi do zrozumienia, że oto jest świadkiem końca pewnej epoki, ale to stanowczo za mało, by utwór spełniał kryteria epopei. Postaci historyczne, generałowie: Dąbrowski, Małachowski, Kniaziewicz i Pac, pojawiają się tylko na chwilę w ostatnich dwóch księgach, podczas uczty zresztą, a nie bitwy.
Z drugiej strony tłem akcji „Pana Tadeusza” jest wyprawa Napoleona na Moskwę i przemarsz przez ziemie polskie będące pod zaborami. To ważna chwila w dziejach narodu. Utwór nasycony jest drobiazgowymi, wyidealizowanymi opisami natury. Litewska przyroda współgra z rozgrywanymi wydarzeniami, wspiera bohaterów (burza zmywająca ślady bitwy, zachód słońca zapowiadający pogodę następnego dnia po zaręczynach). Mickiewicz nie szczędzi słów opisując bujność, niezmierzone bogactwo, harmonię i ład panujące w przyrodzie.

Dzieło przyjęte zostało przez pierwszych czytelników z mieszanymi uczuciami. Podziw budziła sprawność językowa poety, mistrzostwo w posługiwaniu się polszczyzną, treści zaś zarzucano nadmierną rubaszność, błahość.

Czy „Pan Tadeusz” jest bardziej epopeją czy poematem heroikomicznym, możesz osądzić czytelniku sam. Utwór przekracza, na szczęście, zalecenia tradycyjnej poetyki, pozostawiając odbiorcy decyzję, czy woli się raczej uśmiechać, czy zachwycać podczas czytania. To miłe dla wszystkich z wyjątkiem uczonych teoretyków - fundamentalistów.

Sprawdź, czy zapamiętałeś. Odpowiedz na pytanie?

Do jakiego gatunku literackiego zaliczamy „Pana Tadeusza”?

Odpowiedź: „Pan Tadeusz” uznawany jest za epopeję, a czasami za poemat heroikomoczny.