Pozytywizm, idee epoki

Dowiesz się, jaką problematykę poruszali pozytywistyczni pisarze. Poznasz terminy: scjentyzm, ewolucjonizm, darwinizm, utylitaryzm, praca organiczna, praca u podstaw.

Upadek powstania styczniowego przypieczętował koniec romantyzmu w Polsce. Egzaltowane opowieści o upiorach, widmach, nieszczęśliwych miłościach, ambitnych poetach uważających się za proroków, o cierpieniu, które prowadzić ma do odkupienia ojczyzny i oczekiwanie na zbawiciela, ustąpiły miejsca sprawom bardziej przyziemnym, realnym, naturalnym. W drugiej połowie XIX wieku dostrzeżono konieczność podjęcia pracy, w niespektakularnych działaniach widząc drogę do zachowania polskości i odzyskania niepodległości. I słusznie.

Pogrążona w romantycznych ciemnościach i głuszy literatura nie mogła dłużej ignorować zmian, które dokonały się na świecie, a także na ziemiach polskich. Druga połowa XIX stulecia to czas rozwoju przemysłu, wiek pary. Wraz z rozkwitem produkcji przemysłowej rozbudowują się miasta. W powstających fabrykach i kopalniach pracę znajdują ubodzy chłopi, migrujący do miast za chlebem. Na oświetlonych gazowymi latarniami ulicach ośrodków przemysłowych pojawiają się konne tramwaje. Od tej pory wszystko będzie działo się szybciej. Europę oplata sieć kolejowa i rewolucjonizuje nie tylko sposób podróżowania, ale także przyspiesza i ułatwia wymianę informacji.

W 1842 roku, kiedy Adam Mickiewicz czci niejakiego Andrzeja Towiańskiego, w którym widzi samego mesjasza i zastanawia się nad znaczeniem swoich snów, a Juliusz Słowacki inwestuje w papiery wartościowe francuskich kolei żelaznych, August Comte wydaje sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej. Francuski matematyk, filozof i pisarz tworzy zręby nauki o społeczeństwie. Jako pierwszy używa terminu socjologia. Głosi przekonanie o konieczności praktycznego zastosowania filozofii, która powinna służyć poprawie warunków życia. Od tytułu dzieła Comte’a nazwę weźmie epoka literacka w Polsce. W Europie czas ten nazywany będzie epoką realizmu.

Pozytywizm wspierany jest przez 5 głównych idei:

Scjentyzm - Comte twierdzi, że nauka może wyjaśnić wszystko, a jej praktyczne zastosowanie pomoże przezwyciężyć problemy polityczne, gospodarcze i społeczne. Nauka powinna opierać swoje twierdzenia na doświadczeniu i obserwacji. Kluczową rolę przypisuje dziedzinom przyrodniczym. Metafizykę, spekulacje o charakterze religijnym i moralnym odrzuca, jako bezużyteczne.

2.Utylitaryzm – sformułowany został przez Johna Stuarta Milla. Angielski filozof głosił postulat użyteczności każdego przejawu ludzkich poczynań. Twierdził, że postępowanie jest moralne, gdy zmierza do realizacji zasady „największego szczęścia największej liczby ludzi”. Każdy człowiek powinien starać się, aby jego działania były możliwie najbardziej użyteczne dla innych. Wartość człowieka zależy od tego, jaki jest jego wkład w przyrost dobrobytu, rozwój kultury i sztuki. W powieściach i opowiadaniach pozytywistycznych znajdziesz wielu bohaterów, którzy realizują wskazania utylitaryzmu. Jednym z nich jest Stanisław Wokulski.

3.Organicyzm - to teoria socjologiczna, która zakłada, że społeczeństwo jako suma jednostek jest podobne do organizmu ludzkiego, złożonego z członków, komórek i tkanek. Wszystkie organy powinny ze sobą harmonijnie działać. Na każdym człowieku spoczywa więc odpowiedzialność za dobre funkcjonowanie całego społeczeństwa i jego rozwój. Na gruncie tej teorii polscy pozytywiści sformułowali jedno z podstawowych haseł epoki: konieczność pracy organicznej. Opowiem o niej w dalszej części tego materiału.

4.Ewolucjonizm – opisany przez Karola Darwina i Herberta Spencera zakładał ciągły i nieuchronny rozwój w każdej dziedzinie. Zasady ewolucjonizmu odnosić się miały tak do przyrody, jak do człowieka, a nawet całych społeczeństw. Wyznawcy ewolucjonizmu wierzyli, że to co nowe i lepsze wypiera formy stare, mniej doskonałe. Zatem ta naturalna zmiana oznacza postęp. Wspomniany wcześniej bohater „Lalki” Stanisław Wokulski jest entuzjastą ewolucjonizmu.

5.Darwinizm – uzasadniał zmiany w grupie społecznej doborem naturalnym i nieustanną walką o byt. Sformułowane przez Darwina prawo doboru naturalnego mówi, że organizmy posiadające korzystne cechy, mają większą szansę na przeżycie i rozmnażanie, co prowadzi do zwiększania częstości występowania korzystnych genów w populacji. Ten prąd myślowy bardzo silnie oddziaływał na kulturę drugiej połowy XIX wieku. Powstały w oparciu o teorie Darwina kierunek w literaturze nazywany jest naturalizmem. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Francuz Emil Zola.

Piątkę wymienionych idei dopełnia szósta, determinizm. Niejaki Hipolit Taine w swoim dziele: Filozofia sztuki starał się udowodnić, że na dzieje ludzkości istotny wpływ mają czynniki geograficzne, etniczne, środowiskowe i społeczne. To one determinują, narzucają kierunek zmian.

W Polsce kluczowe znaczenie mają dwa terminy: praca organiczna i praca u podstaw. Musisz koniecznie wspomnieć o nich analizując powieści, opowiadania i nowele. Za poezją pozytywiści nie przepadali.

Praca organiczna – hasło wyrastające z organicyzmu miało wyznaczać działania publiczne w kraju pozostającym pod zaborami. Zdaniem zwolenników pracy organicznej, wszystkie grupy społeczne powinny zgodnie współdziałać i dążyć do postępu w polityce, gospodarce (tak handlu, jak i w przemyśle), kulturze i sztuce. Aby jednak wszyscy mogli się należycie zaangażować w te działania konieczne było „naprawienie” chorych elementów organizmu. Pozytywiści postulowali realizację programu gospodarczego, działania na rzecz poprawy losu najuboższych i działania kulturalne, edukacyjne. Program pracy organicznej nie zakładał działań zbrojnych. Ta niby- kompromisowość pozytywizmu wywołała ataki ze strony tych środowisk, których przedstawiciele rzadko osobiście na polach bitew bywają, ale nie mają nic przeciwko temu, by inni za wolność życie oddawali.

Praca u podstaw – to nowa sformułowana w pozytywizmie misja dziejowa. Klasy posiadające i uprzywilejowane w Polsce dostają zadanie. Powinny zająć się losem najuboższych. Pozytywiści zwracają uwagę przede wszystkim na fatalne warunki życiowe ludności wiejskiej i jej zacofanie edukacyjne. Apele o podejmowanie odpowiednich działań na wsi kierowane były do nauczycieli, lekarzy, społeczników. Zakładano szkoły, biblioteki, samorządy wiejskie, koła gospodyń wiejskich i spółdzielnie rolnicze. Niestety hasło pracy u podstaw spotkało się z mizernym odzewem ze strony szlachty i bogatego mieszczaństwa. Kto by tam zawracał sobie głowę biedakami i poważnie podchodził do treści publikowanych na łamach rozwijającej się prasy.

Warto wspomnieć o innym zjawisku społecznym drugiej połowy XIX wieku, które znalazło swoje odzwierciedlenie w literaturze tego czasu.

Emancypacja kobiet

W 1840 roku pierwsza kobieta otrzymuje dyplom ukończenia studiów wyższych. W 1863 roku Francja formalnie pozwala kobietom studiować. W połowie wieku w całej Europie nasilają się działania na rzecz zwiększenia udziału kobiet w życiu publicznym, umożliwienia im zdobywania wiedzy na uniwersytetach i poszerzania możliwości zawodowych. W literaturze polskiej na ten temat pisze Eliza Orzeszkowa, zwłaszcza w powieści Marta oraz Bolesław Prus w Emancypantkach.

Wiek powieści

W Europie wiek XIX nazywany jest stuleciem wielkich powieści. Tworzą wówczas we Francji Stendhal, Balzak oraz Aleksander Dumas, naturalista Emil Zola, w Anglii pisze Karol Dickens, a w Rosji Lew Tołstoj i Fiodor Dostojewski. Sięgnij koniecznie, po którąś z jego powieści, do tej pory nikt nie napisał nic bardziej przejmującego.

W Polsce pisarze podejmują tematykę społeczną. Prężnie rozwija się publicystyka, której głównym przedstawicielem jest Aleksander Świętochowski. Ukazują się nowe gazety „Przegląd Polski”, „Przegląd Tygodniowy”. Najchętniej uprawianym gatunkiem jest powieść z tezą oraz dramat z tezą. Twórczość jest zaangażowana w problematykę społeczną, służy propagowaniu poprawnych zachowań i piętnowaniu niewłaściwych. Z czasem ukazują się także wybitne powieści historyczne Prusa i Sienkiewicza. Ten ostatni pisze „ku pokrzepieniu serc”. Sprawnie łączy wątki historyczne, awanturnicze, miłosne, buduje wyraziste postaci i pełną szybkich zwrotów akcji fabułę, nie zapomina o zabarwieniu tekstu dobrym staropolskim humorem. Sprawia, że czytelnik nie może oderwać się od książki. Podobnie jak w przypadku Dostojewskiego, dotychczas nie znalazł się nikt, kto pisałby równie dobrze. Sięgnij koniecznie, po którąś z historycznych powieści Sienkiewicza. Dużo się dowiesz i miło spędzisz czas.

Sprawdź, czy zapamiętałeś.

Wśród wymienionych terminów, wskaż ten, który nie opisuje pozytywizmu: utylitaryzm, organicyzm, determinizm, darwinizm, ewolucjonizm, emancypacja kobiet, scjentyzm.

Odpowiedź. Wszystkie wymienione terminy odpowiadają ideom propagowanym w pozytywizmie.