Kto i kiedy wymyślił ciemnogród

Stanisław Kostka-Potocki

Jeszcze na początku XIX wieku o ciemnogrodzie w Polsce nie słyszano. W 1820 roku Stanisław Kostka-Potocki, polityk, działacz społeczny i literat opublikował powieść pt. "Podróż do Ciemnogrodu". Było to dzieło o charakterze nieznośnie moralizatorskim, literacko wtórne, w duchu oświeceniowyym odchodzącym powoli w zapomnienie.

Zgodnie z oświeceniową modą, autor wymyślił powieściowe państwo, które kazał zwiedzać wymyślonemu przez siebie bohaterowi, a przy okazji wyśmiewał konserwatyzm, religijność, szydził z duchownych i żydowskiej mniejszości. Nie był chyba zbyt dumny ze swojego dzieła, a być może po prostu był tchórzem, gdyż książkę opublikował nie pod własnym nazwiskiem, a jako "Autor Świstka krytycznego".

Powieść nie spodobała się czytelnikom, a wielu z nich uznało, że minister w Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego powinien wybrać inną metodę edukowania społeczeństwa niż wyśmiewanie jego wad. Wątpliwości te podzielił car Aleksander I i Kostka-Potocki został zdymisjonowany ze stanowiska.

Powieść popadła w zapomnienie, ale nie określenie "ciemnogród". Szczególnie przypadło ono do gustu drugoligowym poetom w okresie międzywojennym: Antoniemu Słonimskiemu i Tadeuszowi Boyowi-Zeleńskiemu, którzy używali go nader często w swoich publicystycznych tekstach.

Prawdziwą popularnością"ciemnogród" cieszy się współcześnie. Określenie to stosowane jest wobec osób, które nie wykazują entuzjazmu dla eksperymentów społecznych i domagają się szacunku dla tradycji i religii.

I pomyśleć, że gdyby nie pewien minister Oświecenia Publicznego, w Polsce nie byłoby ciemnogrodu :)